آیا خواجه نصیر نژادپرست است؟

استدلال خواجه برای این ادعا این است که اطاعت‌پذیری و کرنش بردگان در مقابل مدیران بسیار بیشتر از افراد آزاد و غیربرده است.
اما نکته جالب آن است که خواجه اصناف بردگان را بر حسب اشتهارشان به روحیات و اخلاقیاتی خاص این گونه توصیف می‌کند: بردگان عرب در سخنوری و زیرکی و فصاحتِ کلام ممتاز هستند اما طبعی جفاکار و شهوتران دارند. بردگان عجم نیز با اینکه عاقل، باکیاست، تمیز و زیرک هستند اما گرفتار حرص و حیله‌گری هستند. رومیان نیز اگرچه باوفا، اهل محبت، امانت و کفایت هستند اما بخیل و شماتت‌گر هستند. هندیان نیز از یکسو نیرومند و خوش‌فهم هستند اما ضمناً خودپسند، بدبین و اهل مکر و تهمت هستند. بردگان ترک نیز خوش‌چهره، خوش‌خدمت و شجاع هستند اما اهل حیله و سنگدلی هستند[1].

چه بسا امروزه بیان چنین توصیفاتی در باب اقوام و ملل گوناگون نوعی توهین و نژادپرستی تلقی شود. به زعم این قلم، سخنان خواجه نژادپرستانه نیست چراکه:
اولاً وی برای همه نژادها و اقوام مورد بحث، هم مزیت‌ها و فضیلت‌هایی را برمی‌شمرد و هم عیب‌ها و رذیلت‌هایی. بنابراین در پی تخطئه و تحقیر یکی و بر صدر نشاندن نژاد دیگری نیست.

ثانیاً او همانگونه که از ترک‌ها و هندوان و اعراب انتقاد می‌کند، قومیت و نژاد عجمیِ خود را نیز مورد نقد قرار می‌دهد.

از یاد نبریم که در بسیاری از تعاریف عرضه شده در باب مفهوم نژادپرستی[2]چنین آمده است که نژادپرستی به معنای رویکرد، باور، رفتار یا ترتیباتی نهادی است که یک گروه نژادی را بر گروهی دیگر ترجیح و برتری بخشد[3]. بنابراین دست‌کم طبق این سنخ از تعاریف، خواجه مرتکب عمل یا معتقد به باوری نژادپرستانه نشده است زیرا هیچ نژادی از جمله نژاد خود را بر دیگر نژادها برتری نداده است.

اما از یک جهت دیگر می‌توان بر کار خواجه نقد وارد کرد. خواجه بر چه مبنا و بر اساس کدام مطالعه و مداقه قابل اعتماد علمی (حتی با ضوابط همان دوران) به این نتیجه رسیده است که همه یا قاطبه ترکان چنین هستند و همه یا بیشتر ایرانیان یا هندوان چنان؟ آیا اتصاف یک نژاد یا ملت به حیله‌گری یا عهدشکنی و.. زمینه‌ساز سوءتفاهم‌ها و سوءاستفاده‌های بعدی و غیرقابل پیش‌بینی نخواهد بود؟ ما باید بیاموزیم که نژادپرست نبودن کافی نیست. هرگونه توصیف کلی، بی‌ضابطه و غیرپیمایشی از اوصاف نژادی یک گروه بزرگ انسانی کاری بسیار خطرآفرین است چراکه زمینه اعمال و باورهای نژادپرستانه را فراهم می‌کند؛ حتی اگر مستقلاً و فعلاً یک نگرش نژادپرستانه نباشد.
 

مرکز اخبار فیلم ایران اسلامی...