چگونه تخصص دیجیتالی به شکل‌گیری و رشد داعش کمک کرد؟

کتاب در فصل اول، استراتژی و شکل حضور داعش در اینترنت، پیشروی‌های موفقیت‌آمیز آن را در سطح منطقه و همین‌طور عضوگیری و تجهیز جهانی این گروه را با بهره‌گیری از فناوری‌های ارتباطی دیجیتال توضیح می‌دهد. بسیاری از گروه‌های اسلامی، حتی آنها که در دورافتاده‌ترین نقاط فعالیت می‌کنند، با ارسال ویدئو در شبکه‌های اجتماعی پرطرفدار، همبستگی خود را با دولت اسلامی ابراز می‌كنند. توانایی داعش در فضای مجازی علاوه بر مزایای فوق، به این گروه امکان داد به کارآیی سرویس‌های اطلاعاتی و گروه‌های جهادی مخالف ضربه وارد کند. عطوانی تضاد میان استفاده از فناوری‌های مدرن و بنیادهای ایدئولوژیک داعش را به عنوان یک تناقض مهم در شكل‌گیری این گروه برجسته می‌کند. این گروه تروریستی، تفکر بازگشت به رسوم «سلف صالح» را به عنوان مبنای اداره جامعه معرفی کرد و برای پیشبرد این مدل اجتماعی قرون‌وسطایی از پیچیده‌ترین فناوری‌ها استفاده کرد.

فصول دو تا شش کتاب، خاستگاه‌ها و مراحل اولیه تاسیس داعش را به عنوان یک نهاد سازمانی و همچنین قطب‌بندی‌های ایدئولوژیک آن را در درون جنبش‌های جهادی بررسی می‌كند. سلفی‌ها كه به اولین روایت‌ها از اسلام وفادارند به دورانی از جاهلیت قائل‌اند كه پس از آن مرحله اسلامی می‌آید. آنها باور دارند كه امروز دنیا در حالت جهالت قرار گرفته و فقط با سه گام می‌توان از آن خارج شد: ‌ایمان (اسلام سلفی)، هجرت (مهاجرت مسلمانان از كشورهای كافر به جامعه‌های با‌ایمان)، و جهاد (مبارزه برای استقرار یك دولت اسلامی برای امت یا ملت). مهاجرت شمار زیادی جنگجوی خارجی برای پیوستن به آرمان دولت اسلامی یك جنبه سرنوشت‌ساز از روابط عمومی و عضوگیری آنلاین دولت اسلامی است. ویدئوهای آنلاین، تازه‌واردهای سرخوشی را نشان می‌دهد كه پاسپورت‌های خود را می‌سوزانند. مرحله جهاد در بخش بیشتری از دو دهه گذشته در جریان بوده است و بغدادی و پیروانش كاملا متقاعد شده‌اند كه جنبش استقرار مجدد خلافت اكنون دیگر توقف‌ناپذیر است. به این دلیل است كه آنها بااطمینان تشكیل دولت اسلامی را اعلام كردند، گرچه سازمان‌های رقیب مثل القاعده معتقد بودند این اعلام نا‌بهنگام بوده است. داعش با بهره‌برداری از بحران رو‌به‌رشد در سوریه و عراق و با تكیه بر منابع مالی عظیمی كه به دست آورد كنترل بخش‌های وسیعی از مناطق دو کشور عراق و سوریه را به دست گرفت. همان‌طور که یورگن تودن‌هوفر روزنامه‌نگار آلمانی كه ده روز را در قلمرو و اقامت در سرزمین‌های زیر کنترل داعش هم در عراق و هم در سوریه گذرانده بود، در ارزیابی قاطع خود اعلام كرد «اكنون مجبوریم بپذیریم كه ISIS (دولت اسلامی عراق و سوریه) یك كشور است.» (ص 15)

خاستگاه اولیه
عطوانی صدام حسین را اولین نفری می‌داند كه بعد از جنگ دوم خلیج، بذر داعش را كاشت:‌ «در آوریل 2003 روزنامه القدس العربی كه من سردبیر آن بودم نمابری از صدام حسین كه آن زمان مخفی بود،‌ دریافت كرد. آمریكا بر این باور بود كه جنگ دوم خلیج‌فارس تمام شده است. صدام می‌دانست جنگ واقعی از نوع شورشی است و در شرف وقوع. او مردم عراق را به قیام علیه اشغال‌گران آمریكایی ترغیب می‌كرد. اما چیز دیگری در آن زمان مرا به شكلی عجیب تكان  داد- این نمابر (و دیگر نمابرهایی كه تا ژوئن دریافت كردیم) پر از نقل‌قول‌ها و ارجاع‌های قرآنی بود و سرشار از لفاظی‌های جهادی. فراست صدام به او می‌گفت كه اسلام رادیكال سیاسی انسجام لازم برای یك شورش موثر را در خود دارد.» (ص 41) البته پیش‌زمینه این اوضاع را باید در بی‌رحمانه‌ترین تحریمی دانست كه جامعه بین‌الملل تا آن زمان دیده بود و در نتیجه آن، 7/1 میلیون نفر كه نیم میلیون كودك زیر پنج سال در میان آنها بودند جان خود را از دست دادند. از سال 2003 تا 2008، در جریان اشغال عراق به دست آمریكا، شیعیان و سنی‌های عراق درگیر جنگی خونین و مذهبی بودند كه در تاریخ روابط این دو مذهب در این كشور بی‌سابقه بود و در نتیجه آن، قومیت‌گرایی و روند شكاف میان این دو شاخه سرعت بیشتری گرفت و در مناطقی از عراق بیشتر خود را نشان داد. داعش ابتدا به عنوان شاخه تشکیلات القاعده در عراق به رهبری ابومصعب الزرقاوی فعالیت خود را آغاز کرد.

زرقاوی برخلاف اسامه بن‌لادن که قصد متحد‌کردن همه شاخه‌های اسلام را داشت، ضمن سازمان‌دادن حملات مرگبار علیه مساجد و مراکز زیارت شیعیان، از گفتار افراطی فرقه وهابیت سود جست. عطوانی معتقد است استراتژی کلی زرقاوی برای مقابله با اشغال نظامی آمریکا این بود که حاکمیت شیعی عراق را وارد یک جنگ داخلی با اهالی سنی ‌کشور کند. با این استراتژی او توانست حمایت جمعیت بومی سنی را جلب کند و همزمان جنگجویان تازه‌نفس را از کشورهای همسایه‌ای که اکثریت جمعیت‌شان سنی است (سوریه، اردن، ترکیه، و عربستان) به استخدام درآورد. زرقاوی تا زمان مرگش در سال 2006 رسما از نام داعش برای گروه خود استفاده نکرد، اما تشکیلات او پایه مهمی برای گروه مذکور شد. زرقاوی، در افغانستان تعلیم نظامی دیده بود، و با اشغال افغانستان و آغاز درگیری‌ها در عراق، خود را به عراق رساند و گروهی تحت عنوان «جماعت توحید و الجهاد» تأسیس کرد، در سال 2004 نزد بن‌لادن سوگند وفاداری خورد و رسما به‌عنوان رهبر شاخه القاعده در عراق منصوب شد. القاعده عراق که وارد جنگ با دولت عراق و نیروهای آمریکایی مستقر در عراق شده بود در سال ۲۰۰۶ با چندین گروه اسلامی دیگر ائتلاف کرد و مجلس شورای مجاهدین را تشکیل داد که یک قدرت مهم در استان انبار وسیع‌ترین استان عراق محسوب می‌شد.

با آغاز جنگ داخلی سوریه نیروهای حکومت اسلامی وارد سوریه نیز شدند و در آوریل ۲۰۱۳ نام «دولت اسلامی عراق و شام» را بر خود نهادند و از آن پس با نام مخفف داعش معروف شدند. آنها به سرعت بخش‌هایی از شمال شرقی سوریه را تصرف کرده و شهر رقه را به عنوان پایتخت خود انتخاب کردند. سپس همزمان با اقدام نظامی در سوریه به عراق حمله کرده و موفق شدند رمادی و فلوجه مهم‌ترین شهرهای استان انبار در عراق را به قلمرو خود اضافه کنند. فلوجه یكی از بزرگ‌ترین شهرهای استان شرقی انبار است، شهری پرجمعیت كه تنها شصت كیلومتر با بغداد فاصله دارد و در طول دو دهه گذشته مركز اختلافات شیعه و سنی بوده است و به همین دلیل  تصرف این شهر وجهی نمادین داشت. در ژوئن ۲۰۱۴ مهم‌ترین موفقیت داعش با تصرف موصل دومین شهر بزرگ عراق به دست آمد. داعش پس از موصل به تاخت‌وتاز خود در عراق و همچنین سوریه ادامه داد و علی‌رغم مقاومت نیروهای نظامی این کشور‌ها روزبه‌روز قلمرو خود را بیشتر گسترش داد. آنها در ماه‌های بعد نیز پیشروی‌های زیادی داشتند و تا یك سال بعدحدود نیمی از خاک سوریه و بخش‌های شمال غربی عراق را به تصرف خود در آوردند. عطوانی مهم‌ترین علت موفقیت داعش در فاز نظامی را محتوای به شدت وحشیانه مجازی این گروه می‌داند که شامل ویدئوهای سر بریدن، اعدام و عملیات انتحاری است. این عملیات روانی در مردم و نیروهایی که در قدرتمندی داعش تردید داشتند، تاثیرات روانی شگرفی به جا گذاشت و سبب شد تا شبه‌نظامیان داعش بتوانند بدون درگیری، مناطق زیادی را  تصرف کنند.

شیخ نامرئی
در فصل پنجم عطوانی از خلال مصاحبه‌ها - شامل گفت‌و‌گو با منبعی ارزشمند نزدیك به رهبری دولت اسلامی كه مدت دو سال با بغدادی در زندان بوده - و منابع گوناگون فضای مجازی عربی ابعاد شخصیتی ابوبکر بغدادی را بازسازی می‌كند و دلیل محبوبیت او را توضیح می‌دهد: «آنچه ما از او می‌دانیم این است: مردی آرام با رفتار و ظاهری پرهیزگرانه اما حسابگر در به كارگیری خشونت افراطی؛ یك كارشناس زیرك و باهوش در تاكتیك نظامی؛ عالم حقوق و متون مقدس؛ سخنران و خطیبی اقناع‌كننده كه پرهیز ماهرانه‌اش از شهرت تنها به كاریزمای او می‌افزاید؛ یك عوام‌فریب دقیق وفاداری‌های قبیله‌ای كه از به زیر كشیدن دیگران و به دست‌گرفتن كنترل ابائی ندارد». (ص 140) به بغدادی لقب «الشبح» یا شیخ نامرئی داده‌اند چون هنگام سخن‌گفتن با فرماندهانش نقاب به چهره می‌زند. نام واقعی او «ابراهیم بن عواد بن ابراهیم البدری القریشی» است. در سال ۱۹۷۱ در شهر سامرا عراق متولد شده، جایی که زمانی محل استقرار خلفای عباسی بوده که الگوی رهبری او هستند. قبیله «بو بدری» که او به آن تعلق دارد از همان سلسله‌ای ‌است که قبیله قریش یعنی قبیله پیامبر اسلام را هم شامل می‌شود. به باور مسلمانان سنی، خلیفه باید از وابستگان قریش باشد. او تلاش می‌كند از طریق واژگان، حركات و سكنات و نسبت خونی، خود را با پیامبر مرتبط سازد. طبق زندگی‌نامه‌ ابوبکر بغدادی که از سوی آژانس رسانه‌ای ‌«الحیات» در فضای مجازی منتشر شده، او از خانواده‌ای ‌مذهبی برخاسته که چندین امام پیش‌نماز و تعدادی از علمای قرآنی را شامل می‌شود. تحصیل‌کرده «دانشگاه اسلامی بغداد» است و مدارک  لیسانس، فوق‌لیسانس و دکترای خود را نیز از همان دانشگاه کسب کرده ‌است. تز دکترای  او مربوط به مسائل فقه اسلامی و فرهنگ و تاریخ اسلام بوده است. دوران دانشجویی او مصادف با هنگامی است که صدام حسین خواستار اتحاد مسلمانان سنی شده بود تا با تشویق عصبیت دینی، احساسات ملی مردم را برای مقاومت در برابر تحریمات اقتصادی غرب برانگیزد. کارنامه دانشگاهی ابوبکر بغدادی به او این مشروعیت را می‌بخشید که در کنار رهبری سیاسی و نظامی، ادعای هدایت‌گری دینی هم داشته باشد -مرجعیتی که بن لادن ساختمان‌ساز و الظواهری جراح از آن برخوردار نبودند- همچنین باید اشاره کرد که تجربیات گسترده او از میدان‌های جنگ و شهرت او به عنوان یک متخصص تاکتیک‌های نظامی، به او این توان را بخشید که حمایت فرماندهان کارکشته و مدیران ارشد رژیم بعثی سابق عراق را همراه خود کند. سبك نظامی بغدای از همان آغاز ضربات شدید درگیرانه و مناسب «بزن و دررو» و هجوم‌های تاثیرگذار بود. داعش همواره از این امتیاز برخوردار است که دست به حملات غافلگیرانه بزند تا به محض مهیا شدن فرصت، تهاجم را دوباره آغاز كند. در جایی که شانس پیروزی ناچیز باشد، جنگجویان داعش عقب می‌نشینند و تا در زمان و محل مناسب و بهتر دوباره به هم بپیوندند.

فصل هفت و هشت، امور اقتصادی، ثروت نجومی، نحوه كسب درآمد، ‌اداره امور و ساختارهای اجرایی و اداری داعش را در حکومت بر مناطق تحت‌اشغال بررسی می‌كند و بر اساس اطلاعات منابع بین‌المللی، سیستم درونی حکومت و سازوکار تعیین سیاست‌های بغدادی را تشریح می‌كند. با استفاده از این سیستم، رهبران داعش می‌توانند بر قلمروهای جدید شامل شهرهای بزرگ مدیریت داشته باشند و در عین‌حال مرزهای جغرافیایی خود را گسترش دهند. ثبات حکومتی توسط شبکه‌ای از واحدهای نظارتی، دادگاه‌های مذهبی، خدمات شهری، منابع انرژی، بهداشت عمومی و امکانات آموزشی تامین می‌شود. در نگاه مردم محلی، داعش به سبب قدرتی که دارد، در مقایسه با دولت‌های ضعیف و فاسد گذشته محبوبیت مردمی دارد و به این علت عموما از آن حمایت می‌کنند. فصل نهم استراتژی‌های اصلی داعش را در جذب نیرو از طریق پدیده جنگجویان مرد و زن خارجی و سرفصل‌هایی مثل توسل‌جستن به جوانان و «عروس‌های جهادی» و پاسخ حكومت‌های غربی را بررسی می‌کند. نویسنده با انجام مصاحبه با این جنگجویان خارجی نتیجه می‌گیرد که آنها انگیزه‌های متفاوتی برای روی‌آوردن به داعش داشته‌اند که از «انگیزه‌های مالی و خسته‌شدن از زندگی عادی تا میل به تجربه کردن بازی‌های جنگی رایانه‌ای» متغیر است. به عقیده عطوان، بسیاری از داوطلبانی که در این گروه فعالیت می‌کنند، به خاطر مسائل اقتصادی و وعده دریافت حقوق بالا به این گروه می‌پیوندند. اسلام‌هراسی در غرب و نمایش مسلمانان سنتی نیز مهم‌ترین دلیل پیوستن مسلمانان اروپایی به داعش است. مقتدرترین ارگان داعش، «شورای شریعت» نام دارد که وظیفه به اجراگذاشتن مجازات‌های «جنایت علیه حدود الله» را مثل قطع اعضای بدن و اعدام بر عهده دارد.  فصل ده، با عنوان «بازی خطرناك» تلاش‌های غرب را برای سو‌ءاستفاده از جریان بنیادگرایی اسلامی توضیح می‌دهد كه از حمایت بریتانیا از خلیفه عثمانی در قرن شانزدهم آغاز شد و در قرن بیستم و پس از جنگ جهانی اول و پیمان سایكس-پیكو و استخراج نفت در خاورمیانه شكلی جدید گرفت و در سال‌های ابتدایی دهه 1950 برای مقابله با كمونیسم و ناسیونالیسم عرب به رهبری جمال عبدالناصر به پشتیبانی علنی و تامین مالی سازمان سیا از اخوان‌المسلمین انجامید. این فصل با نگاهی تاریخی، رویكرد سهل‌انگارانه و  تدابیر ضعیف آمریکا و بریتانیا را در سطح بین‌المللی بررسی می‌کند؛ اقداماتی که در نهایت به حمایت بیشتر از این گروه و در نتیجه تجهیز گروه‌های نظامی مختلف منطقه‌ای انجامید. فصل یازده نقش عربستان، خاندان سعودی و وهابیسم را در تقویت و رشد دولت اسلامی بررسی می‌كند. در پایان كتاب هم فصلی با عنوان «و بعد.. » از سوی مترجم آورده شده كه در آن حوادث و رویدادهای مهمی مطرح شده كه به صورتی شتاب‌وار بعد از نگارش كتاب در سال 2015 اتفاق افتاده و بدون مرور آنها، شناخت واقعیت‌های جنگ سوریه و ترسیم دورنمای آن میسر نخواهد بود.